Achtergrond

'Achtergrond' is een artikel dat in elke uitgave van Prikkels voorkomt. Aan de hand van bronnen, interviews of tips uit de praktijk wordt een aspect van het dán geldende Prikkels-thema beschouwd.

Tekst: Trea Scholten
Beeld: Marieke Duijsters

Nathalie Roos: Docent/onderzoeker kunsteducatie aan de Breitner Academie. Is bezig met haar promotieonderzoek.
Ingrid Faas: Lerarenopleider maatschappijleer en coördinator leergang burgerschap aan de Hogeschool Amsterdam.

“Toen Nathalie met het idee kwam om samen een minor te ontwikkelen over activistische kunst en burgerschap, was ik niet direct enthousiast”, vertelt Ingrid Faas eerlijk. “Bij activisme dacht ik in eerste instantie aan ergens tegen zijn en dus wist ik niet direct wat ik daarmee in ons onderwijs zou kunnen.” Ingrid leidt studenten op tot docent maatschappijleer. “En nee, burgerschap is geen vak dat je in een apart blok geeft,” zegt Ingrid stellig. “Het is een competentie en verweven in het hele onderwijs, van basisonderwijs tot voortgezet onderwijs. Het gaat ook over het leren van gesprekstechnieken, dialogen voeren, debatteren en andere uitingsvormen die je leren wie je bent en hoe je je kunt en wilt verhouden tot anderen in de samenleving.”

Visuele stem
Nathalie Roos is lector kunsteducatie aan de Breitner Academie in Amsterdam en bezig met haar promotieonderzoek Dealing with the real stuff: activistische kunst in het voortgezet onderwijs.  Ze zocht Ingrid op om samen de nieuwe minor te ontwikkelen. Nathalie: “Het gaat er bij deze kunstvorm niet om of je voor of tegen iets bent, maar dat je in de publieke ruimte een stelling deponeert en daarover met het publiek in gesprek gaat.” Ingrid: “En daar zit natuurlijk een enorme kans. Want dan gaat het erom dat je als publiek mag participeren en dat er interactie is. Waarover ga je iets vinden en hoe zet je mensen aan het denken? Dat is superinteressant om te onderzoeken en gaat over kritisch durven denken.’ Nathalie: ‘Waarbij kritisch ook betekent dat je weerstand mag bieden en dat er ruimte is om naar elkaars meningen te luisteren. Je gaat met elkaar in gesprek. Om elkaar beter te begrijpen. Activistische kunst is een manier om je stem op een visuele manier te laten horen.”

Dilemmadenken
Inmiddels hebben de eerste studenten de minor afgerond. Ze moesten daarbij veel samenwerken. Dat was voor veel studenten onwennig. Ingrid: “Het ging niet alleen om het eindresultaat, maar ook om het proces. Hoe doe je het samen. Tijdens het maakproces was het belangrijk dat argumenten eerst afgewogen werden voordat stellingen neergelegd werden. Hierbij ging het vaak over dilemmadenken. Welke - soms botsende - waarden zijn te herkennen, wat zijn heersende meningen en hoe verhoud ik mij hiertoe. Het gaat dus om kritische denkhoudingen.” De kunststudenten namen de leiding in het ontwerp van de activistische kunstvorm in de openbare ruimte, terwijl de studenten maatschappijleer zochten naar passende educatieve werkvormen als dialoog en debat. Nathalie: “Veel studenten moesten uit hun comfortzone. Het is ook niet eenvoudig om met je kunst een openbare ruimte te betreden. Je bent dan best kwetsbaar.” De ruimtes die de studenten kozen waren heel divers; van pleinen tot de afdeling geneeskunde. Overeenkomst was dat de kunst de tongen los zou maken en het gesprek gevoerd zou worden.

Zo’n kritische denkhouding aannemen moet je leren. Dat doe je door met elkaar te praten, naar elkaar te luisteren, nieuwsgierig te zijn naar elkaars opvattingen en door respectvol op elkaar te reageren. Allemaal elementen die terugkomen in burgerschapsonderwijs. Het gaat over basisnormen en -waarden die we als samenleving hebben. Maar ook over hoe die passen bij de eigen normen en waarden van de school. En dan is het lang niet altijd eenvoudig om jongeren en kinderen te stimuleren om na te denken over hun rol in de samenleving. En over hoe ze dat vorm kunnen geven. En over hoe ze met reacties om moeten gaan, want wat doe je als je van mening verschilt?

Eigen belevingswereld
Hoewel de minor zich richt op studenten die vooral binnen het (v)mbo lesgeven, denken Ingrid en Nathalie dat activistische kunst ook in het basisonderwijs goed ingezet kan worden om leerlingen na te laten denken over de vraag in welke samenleving ze willen leven. En welke rol zij daarin voor zichzelf zien. Nathalie: “Het is belangrijk dat kinderen dicht bij hun eigen belevingswereld blijven. Het inzetten van activistische kunst gaat verder dan flessen ophalen voor een goed doel. Ingrid vult aan: ‘Ik weet nog dat ik vroeger collecteerde voor zielige zeehondjes en dacht dat ik de hele Waddenzee had gered. Het inzetten van activistische kunst gaat verder. Het vraagt meer van de kinderen. Omdat ze er een mening over mogen hebben. En dan misschien ontdekken dat niet iedereen diezelfde mening heeft. En dat je toch goed met elkaar kunt opschieten. Biedt tijdens kunstateliers eens activistische kunst aan. Zoek voorbeelden en ga met de kinderen in gesprek. En laat ze vragen stellen.”

Ingrid vult aan: ‘Adopteer bijvoorbeeld een openbare plek. Zoek daarbij contact met buurtgenoten. Neem een park, wie komt daar allemaal, wie doet er wat, wie komt er nooit en hoe zou dat komen en hoe zorg je ervoor dat het een plek voor iedereen is, wordt en blijft. Nathalie: ‘Laat leerlingen vooral zelf onderwerpen aandragen. Dan past het ook bij hun belevingswereld. Ga met elkaar op zoek naar verschillende perspectieven en zorg voor een veilige sfeer. Zodat leerlingen zich ook durven te uiten. En laat ze uiteindelijk stelling nemen. Met respect voor elkaars mening. Leren samenwerken is hierbij essentieel.’

Ruimte geven
Wanneer is activistische kunst geslaagd? Ingrid: ‘Als je met elkaar meerdere perspectieven bekeken en onderzocht hebt en je daarop je mening kunt baseren.’ Nathalie: ‘En dat is, ook voor ons, nog zoeken, want we werken tenslotte vaak vanuit onze eigen kaders. Net als de studenten moeten wij onszelf ook alle ruimte gunnen. Het kan zomaar zijn dat er meningen geponeerd worden die niet de jouwe zijn. En waar je van alles van vindt. Ben je dan bereid om die andere mening de ruimte te geven?’

Meer weten